تحلیل راهبردی روابط ایران و روسیه

شواهد نشان می‌‌دهد ایران و روسیه در زمینه‌های دوجانبۀ (روابط اقتصادی، نظامی - امنیتی)، منطقه‌‌ای (نقش آن‌ها در نظم جدید امنیتی منطقۀ غرب آسیا) و بین‌‌المللی (برجام و مقابله با یک‌جانبه‌گرایی آمریکا) اشتراک منافع راهبردی دارند.

• همکاری در حوزۀ دفاعی - نظامی

قراردادهای نظامی - دفاعی و همچنین رزمایش‌‌های مشترک روسیه با ایران به یکی از پویاترین زمینه‌‌های همکاری چند سال اخیر بین این دو کشور تبدیل شده است. در همین راستا دکتر «محمدجواد ظریف»، وزیر وقت امور خارجه ایران تابستان ۲۰۲۰ دو بار؛ ابتدا در ماه ژوئن و سپس در ماه ژوئیه به مسکو رفت و در پی آن، روسیه با اتمام تحریم‌ها علیه ایران، فروش تسلیحات نظامی به ایران را آغاز کرد. همچنین سفر امیر سرتیپ «امیر حاتمی»، وزیر دفاع ایران به مجمع نظامی ارتش -۲۰۲۰ که ۲۳ تا ۲۹ اوت در روسیه برگزار شد، گمانه زنی‌‌ها در مورد تقویت همکاری‌‌های فنی و نظامی مسکو و تهران پس از پایان تحریم تسلیحاتی ایران را تقویت کرد. روسیه که مایل به همکاری با ایران است، می‌تواند یک تأمین کنندۀ مهم سیستم‌‌های سلاح پیشرفته، تجهیزات نظامی و فناوری باشد.

• مشارکت دوجانبه در نظم جدید غرب آسیا

منطقۀ راهبردی غرب آسیا پس از آغاز بهار عربی در سال ۲۰۱۱ وارد یک نظم جدید امنیتی شده است. شاید تا قبل از شروع این بحران، کمترین همکاری بین ایران و روسیه را در این منطقه شاهد بودیم، اما منافع مشترک این دو کشور در مهار و جلوگیری از حضور گروه‌‌های تروریستی و همچنین مقابله با یک‌جانبه‌گرایی آمریکا، نزدیکی و هماهنگی خوبی را بین آن‌ها برقرار کرده است. شاید مهم‌ترین نمونۀ تغییرات در روابط ایران و روسیه، همکاری‌‌های دو طرف در منطقۀ بحران زدۀ غرب آسیا، به ویژه در پرونده سوریه و عراق است. با تحولات ایجادشده در سوریه و عراق و ایجاد خلاء قدرت در منطقه، ایران و روسیه توانسته‌‌اند با موفقیت آن را پر کنند. نفوذ و تأثیرگذاری روزافزون دو کشور در منطقۀ اکنون شامل روابط مستحکمی با حزب الله در لبنان، نظام اسد در سوریه، حماس در فلسطین، دولت عراق و حوثی‌‌ها در یمن است. از سوی دیگر، همکاری نظامی ایران و روسیه در مبارزه با تروریسم، محدود به خاک سوریه نبوده است؛ طبق برخی گزارش‌‌ها، ایران و روسیه با همکاری سوریه و عراق مرکز تبادل اطلاعات ضد داعش را در بغداد ایجاد کرده که اطلاعاتی را با یکدیگر رد و بدل و تجزیه و تحلیل می‌‌کردند. تهران یک متحد کارآمد برای مسکو در یک منطقه بسیار ناپایدار است. به نظر می‌‌رسد جنگ سوریه با توجه به محوریت آن در اهداف راهبردی هر دو طرف، مهم‌ترین فضای همکاری مسکو و تهران است. سه عامل کلیدی مؤثر در موقعیت ایران در غرب آسیا و کیفیت روابط روسیه و ایران در سال‌های آینده به شرح زیر است:

1. سیاست‌‌های آتی ریاست جمهوری آمریکا؛
2. ادامۀ تحریم‌‌های ایالات متحده علیه دو کشور؛
3. تحولات در کشورهای همسایه که برای منافع ایران و روسیه از اهمیت اساسی برخوردار است.

• تأکید کرملین بر حفظ برجام

توافق برجام، خروج ترامپ از آن و سپس پیگیری مذاکرات احیای برجام در دولت بایدن نیز از عوامل اثرگذار در روابط تهران - مسکو است. اکنون سیاست جدید ایران در نگاه به شرق از جمله تقویت همکاری اقتصادی، سیاسی، نظامی - امنیتی با روسیه، پس از خروج ایالات متحده از برجام و پیگیری راهبردی فشار حداکثری، اعتبار بیشتری پیدا کرده است. روسیه به عنوان بازیگر تأثیرگذار در برجام معتقد است واشنگتن باید به این معاهده بپیوندد و تحریم‌‌های تهران را لغو کند. دستگاه سیاست خارجی روسیه معتقد است خروج آمریکا از برجام و از بین بردن انگیزۀ اصلی ایران برای پایبندی کامل به تعهدات هسته‌ای‌اش موجب شد تهران نه تنها محدودیت‌های بیشتری را نپذیرد بلکه خود را از قید و بند‌های موجود نیز برهاند.

• همسویی مسکو - تهران در مقابله با یک‌جانبه‌گرایی آمریکا

در سطح ژئوپلیتیک، ما در یک دورۀ گذار هستیم که از دهۀ دوم قرن بیست و یکم آغاز شده است. جهان از تک قطبی به دو قطبی یا چند قطبی در حال حرکت است که احتمالاً در این قرن تبلور خواهد یافت. مدل جدید دو قطبی ژئوپلیتیک دارای دو قطب بزرگ خواهد بود که با یکدیگر رقابت می‌‌کنند. قطبی متشکل از ایالات متحده و اتحادیه اروپا که در حال حاضر ضعیف است و قطب قوی، متشکل از چین و روسیه تحت حمایت اوراسیا که نفوذ آن‌ها روزبه‌روز بیشتر و بیشتر می‌شود. در این میان، مشارکت روسیه - ایران نیز در راستای منافع مشترک آن‌ها و تقابل شدید با هژمونی آمریکا است. آن‌ها بر این باورند که یک‌جانبه‌گرایی دولت ترامپ تروریست باعث اختلال در سیستم بین‌‌المللی شد و خطری جدی برای منافع آن‌ها ایجاد کرده است. از همین رو به دنبال یک نظم بین‌‌المللی متعادل‌تر و جهانی چندقطبی هستند؛ بنابراین روسیه و ایران هر دو تعهد خود را برای ایجاد شبکه‌‌های همگن و سازمان‌های چندجانبه در سطح منطقه‌‌ای به منظور ایجاد وزنۀ کارآمد در مقابل تک قطبی ایالات متحده؛ مانند شورای همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا یا توافق نامه ۲۵ ساله اخیر ایران با چین و ۲۰ ساله با روسیه نشان داده‌اند.

• نتیجه‌‌گیری

جهان همواره درگیر ترس و تهدیدِ ناشی از ناامنی و هرج‌ومرج بوده است، لیکن هر کشوری بسته به منافع ملی خود می‌تواند این تهدیدها را به فرصت تبدیل کند. طبیعتاً تقویت همکاری‌های روسیه و ایران نیز با توجه به منافع ملی و منطقه‌‌ای قابل توجه و توجیه است. با توجه به نشانه‌‌های موجود در روابط دو کشور، می‌توان به نگاه راهبردی دوطرف به مناسبات فی مابین پی برد. مسکو بدون شک همچنان در روابط خود با واشنگتن از کارت روابط خود با ایران استفاده خواهد کرد. برای اینکه بتواند چنین کاری انجام دهد، همکاری خود را با ایران، در منطقه در حوزۀ مبارزه با تروریسم و در زمینه‌‌های مهم راهبردی مانند توسعۀ هسته‌‌ای غیرنظامی و همکاری‌های نظامی تقویت خواهد کرد. از طرف دیگر، اگرچه اختلافات ژئوپلیتیکی، ایدئولوژیکی و فرهنگی در روابط فی مابین وجود دارد، اما سرعت وقایع غرب آسیا، محدودیت‌‌ها، خطرات و مشکلاتِ احتمالیِ ناشی از اختلافات ژئوپلیتیکی را به قیمت تقویت همکاری با حاصل جمع برد و با هدف مقابله با نگرانی‌‌های امنیتی متقابل منطقه‌‌ای کاهش می‌‌دهد.

منبع تحلیل: شورای راهبردی روابط خارجی

توضیح: «گزارشات و تحلیل‌های راهبردی ارائه شده از منابع معتبر داخلی و خارجی صرفاً برای آشنایی و تنویر افکار نخبگان و مدیران راهبردی کشور با تحلیل‌های راهبردی روزآمد بوده و لزوماً منطبق با دیدگاه‌ها و نظرات دانشگاه عالی دفاع ملی نمی‌باشد.»